Wraz z kolejnym kryzysem w związku odbijającym swoje piętno w relacji, małżonkowie zaczynają rozważać zasadność kontynuowania małżeństwa. Niekiedy jednak rozwód stanowi dla nich zbyt radykalne rozwiązanie i w nadziei na poprawę relacji zwlekają z podjęciem decyzji o rozstaniu. Warto pamiętać, iż głęboki kryzys małżeński nie musi jeszcze uzasadniać rozwodu, w przypadku którego małżeństwo w aspekcie prawnym przestaje definitywnie istnieć. Przepisy prawa rodzinnego przewidują bowiem sytuację, kiedy to między małżonkami wprawdzie wygasają już więzi, które cementowały ich relację, lecz nie są oni jeszcze w stanie przesądzić, że rozpad ich małżeństwa jest nieodwracalny. Uregulowaniu takiego stanu służy instytucja separacji.

Kiedy sąd może orzec rozwód, a kiedy separację?

Rozwód i separacja to niezależne od siebie instytucje uregulowane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Fundamentalna różnica między nimi sprawdza się do tego, że orzeczenie separacji musi poprzedzać zupełny rozkład pożycia małżonków, podczas gdy przy orzekaniu rozwodu, rozkład pożycia małżonków musi być nie tylko zupełny, ale również trwały. Zupełny charakter rozpadu pożycia przejawia się w ustaniu więzi fizycznych, duchowych i gospodarczych. Z kolei trwałość rozpadu oznacza, że brak jest szans na odnowienie więzi i brak jest podstaw by przyjąć, że małżonkowie powrócą do wspólnego pożycia.  

Separacja a rozwód – różnice

Separacja w przeciwieństwie do rozwodu, który stanowi o definitywnym zakończeniu małżeństwa, pozwala na powrót do poprzedniego stanu, o czym będzie mowa niżej. Z tego też względu separacja sprawdzi się, gdy małżonkowie widzą jeszcze szansę na naprawę swojego związku. To z kolei przekłada się na skutki separacji, które są nieco odmienne niż w przypadku rozwiązania małżeństwa. W  przypadku separacji małżeństwo formalnie wciąż istnieje, co uniemożliwia wstąpienie w kolejny związek małżeński. Małżonek w separacji nie może również powrócić do nazwiska sprzed ślubu w tzw. uproszczonym postępowaniu administracyjnym. – wskazuje adwokat rozwodowy Agata Koschel-Sturzbecher.

Warto również wiedzieć, że żądanie separacji przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego nie stanowi negatywnej przesłanki (przemawiające przeciwko separacji), jak to ma miejsce przy rozwodzie. Innymi słowy separacja może zostać orzeczona nawet gdy z takim żądaniem wystąpi małżonek wyłącznie winny zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego. 

W czasie separacji małżonkowie nie są związani prawami i obowiązkami małżonków uregulowanymi w Kodeksie rodzinnym opiekuńczym. Jednakże małżonkowie pozostający w separacji obowiązani są do wzajemnej pomocy (zarówno materialnej jak i emocjonalnej), jeżeli wymagają tego względy słuszności. Do takich sytuacji można zaliczyć np. chorobę małżonka. Z kolei po rozwodzie małżonkowie  mogą być zobowiązani względem siebie jedynie w zakresie alimentów określonych przez sąd.

Skutki separacji a skutki rozwodu – podobieństwa

Poza wyżej omówionymi różnicami, skutki separacji zbliżone są do skutków rozwodu. Jednym z nich jest brak dziedziczenia ustawowego – oznacza to, że zarówno rozwiedzeni małżonkowie jak i ci pozostający w separacji, nie dziedziczą po sobie na podstawie ustawy. Ponadto, wraz z orzeczeniem separacji między małżonkami powstaje rozdzielność majątkowa. Oznacza to, że majątek zgromadzony po orzeczeniu separacji, stanowi majątek osobisty każdego z małżonków.                     

Warto wiedzieć, że w orzeczeniu o separacji sąd podobnie jak w rozwodzie ustala czy i które z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia stron, co z kolei może przekładać się na obowiązek alimentacyjny pomiędzy małżonkami będącymi w separacji. Sąd zaniecha orzekania o winie jedyne na zgodne żądanie małżonków.

Zarówno w trakcie postępowania rozwodowego jak i w sprawie o separację – przepisy przewidują możliwość podziału majątku wspólnego, przy czym jest to możliwe tylko wówczas gdy nie spowoduje on wydłużenia postępowania. Podział majątku wspólnego zwykle jest procesem bardzo czasochłonnym, zwłaszcza w braku porozumienia małżonków w tym zakresie, dlatego też w praktyce bardzo rzadko przeprowadza się go w ramach postępowania o rozwód czy separację.

Orzekając separację sąd może również uregulować sposób korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania, a wyjątkowych wypadkach – gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie – orzec także eksmisję jednego z nich.

Separacja a dzieci 

Podobnie jak przy rozwodzie, orzekając separację sąd z urzędu rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków, a także kontaktach i obowiązku alimentacyjnym rodziców. Rozstrzygnięcia w przedmiocie władzy rodzicielskiej są analogiczne jak w przypadku rozwodu. Oznacza to, że sąd może:

• powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom,
• powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego z nich do decydowania o określonych sprawach dziecka,
• pozbawić władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców,
• zawiesić władzę rodzicielską jednego lub obojga rodziców

Należy pamiętać, iż aby małżonkowie wspólnie wykonywali władzę rodzicielską nad małoletnim dzieckiem, muszą oni  – niezależnie od ewentualnych animozji – umieć współpracować w sprawach dziecka i działać w zgodzie z jego dobrem. 

Separacja – o czym należy pamiętać?

W pierwszej kolejności warto pamiętać, że jeśli kobieta urodzi dziecko po upływie 300 dni od orzeczenia separacji, to  nie zajdzie tutaj domniemanie pochodzenia dziecka od męża. W praktyce oznacza to, że pochodzenie dziecka od małżonka można będzie ustalić jedynie w drodze powództwa o ustalenie ojcostwa bądź uznania ojcostwa (jeśli małżonek nie będzie kwestionował swojego ojcostwa). 

Warto jeszcze dodać, że w sytuacji, gdy jeden z małżonków domaga się orzeczenia separacji, a drugi zażąda rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód. Jeżeli jednak orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a żądanie orzeczenia separacji jest uzasadnione, sąd orzeka separację.

Zniesienie separacji

Choć instytucja rozwodu i separacji są do siebie zbliżone, to dostrzegalne są między nimi pewne różnice. Najważniejsza z nich sprowadza się do tego, że z chwilą zniesienia separacji ustają jej skutki. W takiej sytuacji, w małżeństwie ponownie znajdzie zastosowanie domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki. Przywrócone zostaje także dziedziczenie ustawowe między małżonkami. Małżonkowie znów będą związani prawami i obowiązkami wynikającymi z art. 23 k.r.o. w tym obowiązkiem wspólnego pożycia. W razie zniesienia separacji małżonkowie powrócą także do ustawowego ustroju małżeńskiego majątkowego, choć mogą oni wspólnie żądać utrzymania pomiędzy nimi rozdzielności majątkowej.

Niektóre skutki nie ustają jednak automatycznie. Warto wiedzieć, że znosząc separację, sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków. Oznacza to, że kwestia władzy rodzicielskiej nie musi zostać przywrócona do stanu sprzed separacji – decyzja ta należy do sądu i zależy przede wszystkim od dobra małoletniego dziecka.